صدای جریده: نُهُم اکتبر در تقویم بین‌المللی، با نام «روز جهانی پُست» شناخته می‌شد. درست ۱۵۰ سال پیش در چنین روزی، ۹ اکتبر سال ۱۸۷۴/ ۱۷ مهر ۱۲۵۳، بالاخره کشورهای دنیا به این نتیجه رسیدند که باید سازمانی بین‌المللی برای برقراری سازوکار قابل استفاده در حمل نامه و مرسولات از کشوری به کشور دیگر ایجاد شود.
به این ترتیب، اتحادیه جهانی پست تأسیس شد. ۹۱ سال بعد از تأسیس این اتحادیه، در اکتبر سال ۱۹۶۹، کشورهای عضو اتحادیه جهانی پست، روز ۹ اکتبر را «روز جهانی پست» نامیدند و از آن به بعد، هر سال مراسمی برای بزرگداشت این روز، در کشورهای عضو برگزار می‌شود و تلاش‌هایی برای معرفی ظرفیت‌های پُست صورت می‌گیرد. ایران از نخستین اعضای اتحادیه جهانی پست بود.
کشور ما در آوریل سال ۱۸۷۷، تقاضای خود را برای عضویت به اتحادیه تقدیم کرد و این تقاضا در اول سپتامبر ۱۸۷۷ / ۱۰ شهریور ۱۲۵۶ پذیرفته شد. اتحادیه جهانی پست، نخستین سازمان جهانی‌ای بود که ایران به عضویت آن درآمد.
البته دلیل این عضویت، آن هم در میانه دوران حکومت ناصرالدین‌شاه، بیش از آن‌که در راستای توسعه خدمات در کشور باشد، ناشی از نیاز استعمار روس و انگلیس برای بهره‌برداری از مزایای عضویت در این اتحادیه بود؛ موضوعی که در ادامه و ضمن بررسی تاریخ پست در ایران، به آن خواهیم پرداخت. چاپارخانه‌های عصر هخامنشی هرچند مورخان معتقدند ایجاد سازمان پست در ایران، به اوایل دوره هخامنشی و عهد داریوش یکم باز می‌گردد، اما می‌توان با توجه به نیاز مبرم مردم و حکومت‌ها به ارسال و دریافت پیام، سابقه فعالیت تشکیلات پست در ایران را بیش از این حرف‌ها دانست.
هخامنشیان به منظور تسلط بر قلمرو وسیعی که از هند تا شمال آفریقا گسترده شده‌بود، سازمانی بسیار منظم را برای دریافت و ارسال پیام شکل دادند که بیشتر جنبه حکومتی داشت تا مردمی؛ به این معنا که پستچی‌های آن دوره که با نام «چاپار» شناخته می‌شدند، بیشتر مسئول انتقال پیام‌ها و گزارش‌های دولتی بودند و شباهتشان به مأموران اطلاعات و امنیت امروزی بیشتر بود تا مأموران اداره پست!
هخامنشیان برای سرعت بخشیدن به سازمان چاپارخانه، جاده‌های مناسبی احداث کرده‌بودند. در این جاده‌ها و در فواصل منظم، چاپارخانه‌ای وجود داشت که در آن‌ها تعدادی چاپار و سرباز، همیشه حضور داشتند. معمولاً فاصله بین دو چاپارخانه توسط یک چاپار طی می‌شد و مسئولیت رساندن نامه را به چاپارخانه بعدی به چاپار دیگری واگذار می‌کردند.
این ساختار، کم و بیش تا پایان دوره ساسانی و حتی در عصر ایران دوره اسلامی، برقرار بود؛ هرچند در ادوار مختلف تغییراتی شکلی و ماهوی پیدا کرد. نکته‌ای که باید قبل از ورود به تاریخ پست در ایران، طی دوران بعد از ورود اسلام یادآوری کنیم، پرهزینه بودن اداره سازمان پست از ازمنه باستان تا دوران معاصر است.
موضوعی که باعث می‌شد فراز و فرود سازمان پست در ایران قدیم، با قدرت مالی حکومت‌ها ارتباط ویژه‌ای داشته‌باشد. تولد «دیوان برید» و تداوم آن تا عصر قاجار با آغاز دوره اسلامی و از قرن سوم هجری به بعد که به‌تدریج حکومت‌های ایرانی در منطقه فلات ایران قدرت را به دست گرفتند، فعالیت سازمان‌های پستی با گستردگی، تنوع و قدرت بیشتری تداوم پیدا کرد.
تأسیس «دیوان برید» در دوره طاهریان – بنیان‌گذاران نخستین حکومت ایرانی بعد از اسلام که اهمیتی ویژه در ساختار دیوانی آن دوره داشت، نشان‌دهنده اهتمام ویژه فرمانروایان به موضوع پست و سرعت بخشیدن به پیام‌رسانی در قلمرو حاکمیت بود.
دیوان برید در این دوره، بیشتر کاربری امنیتی داشت و درواقع، اطلاعات مورد نیاز حاکمان را جابه‌جا می‌کرد؛ اما پیک‌های این دیوان کم و بیش ظرفیت خود را در اختیار عموم مردم، به‌ویژه طبقه بازرگانان که نیاز مبرمی به جابه‌جایی نامه و … داشتند، قرار می‌دادند.
در واقع پستچی‌های دیوان برید، هم مأموریت‌های دولتی را انجام می‌دادند و هم سفارش‌های خصوصی را. به‌تدریج فعالیت دیوان برید توسعه پیدا کرد و بخشی از آن، به انتقال محموله‌های تجاری نیز اختصاص یافت. اصطلاح «قطار برید» که از این دوره به یادگار مانده، نشان‌دهنده کاروان‌های بزرگ محموله‌های پستی با ظرفیت ۴۰ تا ۵۰ شتر است. در این دوره و البته چند قرن بعد از آن که به عصر طلایی تمدن اسلامی هم مشهور است، ساخت چاپارخانه، مانند دوره هخامنشی، متداول بود.
در ایران قرن سوم و چهارم، فاصله دو چاپارخانه را در راه‌های اصلی، دو فرسخ، یعنی حدود ۱۲ کیلومتر در نظر می‌گرفتند. این رویکرد، باعث امنیت پایدار در انتقال محموله‌های پستی می‌شد و در ضمن، کاروان‌های متفرقه نیز می‌توانستند با «قطار برید» همراه شوند و با امنیت کامل طی طریق کنند. در این دوره پستچی‌ها به دو صورت سواره و پیاده، نامه‌ها را منتقل می‌کردند؛ به پستچی‌های سواره، «برید» و به پستچی‌های پیاده «ساعی» گفته می‌شد.
طی دوره طاهریان، سازمان پست یا همان «دیوان برید»، زیر نظر «دیوان شرطه» یا سازمان امور انتظامی و امنیتی عمل می‌کرد و رئیس آن را «صاحب‌البرید» می‌نامیدند. در دوره سامانی، این وضعیت به نفع دیوان برید تغییر کرد. سازمان پست در این دوره، به جایگاهی در حد وزارت ارتقا یافت.
نکته جالب این‌جاست که در دوره سامانی و بعد از آن، رؤسای ادارات پست از میان شعرا و ادیبان انتخاب می‌شدند. از جمله این مدیران می‌توان به ابومنصور احمد بن عبدا… دینوری، برید ابیورد (رئیس اداره پست ابیورد)، ابونصر عتبی، برید نیشابور (رئیس اداره پست نیشابور) و ابوالعباس اسفراینی، برید مرو (رئیس اداره پست مرو) اشاره کرد.
البته توجه دارید که تطبیق «برید» با «رئیس اداره پست»، تطبیقی توام با مسامحه بسیار است، وگرنه مسئولیت‌های تعریف شده این دو مقام، با هم تفاوت‌های اساسی دارد. کار دیوان برید در دوره سامانی آن‌قدر بالا گرفت که ابوعبدا… جیهانی، وزیر دانشمند نصر بن احمد سامانی، کتابی را با عنوان «المسالک و الممالک»، در علم جغرافیا و مسیرشناسی، برای استفاده در دیوان برید تألیف کرد.
در دوره آل‌بویه، این سازمان توسعه بیشتری یافت. عضدالدوله دیلمی، مشهورترین فرمانروای این دودمان، دیوان برید را واداشت تا شاخص زمان را هم به خدمات خود اضافه کند؛ طبق دستور او پستچی‌ها باید هر مسیر را در زمان مشخص شده طی می‌کردند و محموله یا پیام را در زمان مشخص به مقصد می‌رساندند، وگرنه باید جواب پس می‌دادند.
در این دوره، محموله‌های تجاری نیز، توسط دیوان برید جابه‌جا می‌شد و گزارش‌هایی درباره جابه‌جایی محموله میوه از شیراز به بغداد توسط دیوان برید طی این دوره در دست داریم. در دوره غزنوی، دیوان برید به «دیوان رسایل» تغییر نام داد؛ اما استفاده از واژه «برید» برای رئیس اداره پست هر منطقه، مرسوم بود. در دوره محمود غزنوی، ابونصر مشکان ریاست دیوان رسایل را برعهده داشت که روایت زندگی وی را، ابوالفضل بیهقی در کتاب تاریخ خودش آورده‌است.
با آغاز حکومت سلجوقیان، سازمان پست در ایران قدیم، دچار تغییراتی شد یا بهتر بگوییم افول کرد. هرچند هنوز منصب «صاحب برید» عنوانی دهان‌پُرکُن بود و از آن به‌مثابه سکویی برای پریدن به منصب وزارت یاد می‌کردند، اما چون سلجوقیان نمی‌خواستند زیر بار تأمین هزینه هنگفت دیوان برید بروند، به ایجاد شبکه‌ای از پستچی‌ها برای رساندن نامه قناعت کردند؛ پستچی‌هایی که در آن زمان با عنوان عمومی «اُسکُداران» شناخته می‌شدند.
خواجه نظام‌الملک، وزیر و دیوان‌سالار بزرگ ایران در عهد سلجوقی در کتاب مشهور «سیاست‌نامه»، محدود کردن دیوان برید و نادیده گرفتن اهمیت آن از سوی سلاجقه را تقبیح کرده‌است. به هر حال، وضعیت دیوان برید تا پایان دوره سلجوقی به همین شکل باقی ماند. خوارزمشاهیان کوشیدند تا این سازمان را احیا کنند، اما با هجوم لشکر چنگیزی، همه چیز به باد فنا رفت. مغولان پس از تسلط بر ایران، به دلیل قلمرو بزرگی که به چنگ آورده‌بودند، با هم‌فکری برخی دیوان‌سالاران ایرانی به ایجاد سازمان جدیدی، مشابه سازمان برید یا همان سازمان پست قدیمی ایران دست زدند.
در این سازمان، پستخانه یا مراکز بریدی، با عنوان مغولی «یام‌خانه» (یام: ایستگاه پستی) شناخته می‌شد و پستچی‌ها را با نام «یامچی» یا «ایلچی» خطاب می‌کردند که هر دو واژه‌ای مغولی بود و بعدها به متون تاریخی، ادبی و دیوانی ایرانیان راه یافت. ایلچی‌ها در این دوره، صرفاً مأمور رساندن نامه و پیام نبودند؛ سازمان ایلچی‌ها از سربازانی آموزش دیده تشکیل می‌شد که عموماً یک سر و گردن بالاتر از دیگر همرزمان قرار داشتند و البته، از مزایا و پشتیبانی‌های بیشتری برخوردار بودند.
این روند تا دوره تیموری و بعدها تا عهد صفویه، افشاریه، زندیه و نیمه نخست قاجاریه با تغییراتی شکلی و گاه ماهوی تداوم یافت. تا این‌که در میانه عصر قاجار و اواسط دوره سلطنت ناصرالدین‌شاه، فصل جدیدی در سازمان‌دهی به پست ایران رقم خورد. تولد سازمان نوین پُست در ایران به نظر می‌رسد نخستین کسی که به طور جدی، موضوع تغییر در ساختار سازمان پست ایران و به‌روز کردن آن را مورد توجه قرار داده، امیرکبیر بوده‌است.
با این حال، میرزاتقی‌خان فرصت ایجاد این تغییر را نیافت. بیش از ۲۰ سال پس از شهادت وی، بالاخره ناصرالدین‌شاه با تشویق میرزا حسین‌خان سپهسالار، صدراعظم وقت ایران که تمایل زیادی به تغییر ساختارهای اداری ایران داشت، پذیرفت که باید چنین تغییری ایجاد شود. به دنبال این تصمیم، در نهایت سال ۱۲۵۴ خورشیدی یک اتریشی به نام «گوستاو ریدرر»، به عنوان مستشار و رئیس‌کل چاپارخانه‌های دولت علیّه ایران منصوب شد تا روند این تغییر را سرعت ببخشد.
با دخالت ریدرر، ایران به عضویت اتحادیه جهانی پست درآمد و سازمان پست در ایران، شکل و شمایلی آبرومند به خود گرفت. کالسکه‌های ویژه‌ای برای انتقال محموله‌ها در نظر گرفته شد که افزون بر انتقال اجناس، به انتقال افراد هم می‌پرداخت و در واقع، نخستین سازمان حمل و نقل بین‌جاده‌ای در ایران را به وجود آورد. این کالسکه‌ها به دلیل نظم و امنیت مناسب، بسیار مورد توجه مسافران بود.
ریدرر علاوه بر این‌ها، نخستین تمبر تاریخ ایران را منتشر کرد و مدرسه‌ای برای آموزش سازمانی پستچی‌ها ساخت که الزامات این شغل را به صورت هماهنگ با دیگر کشورهای جهان و مطابق دستورالعمل اتحادیه جهانی پست، به پستچی‌ها آموزش می‌داد. ریدرر ظاهراً به دلیل دخالت دولت روسیه تزاری که امتیاز گمرکات و پست را در ایران به دست آورده بود، برکنار شد و جای خود را ابتدا به «استال» و بعد «ورکارن» داد که اولی تابعیت روسی و دومی تابعیت بلژیکی داشت.
در آن زمان، حکومت تزار برای کنترل اوضاع گمرکات و پست ایران، از اتباع بلژیک به گستردگی استفاده می‌کرد. تا سال ۱۸۸۶م / ۱۲۶۵ش، تعداد دفاتر پستی در ایران به ۷۳ دفتر رسید که چهار دفتر آن در تهران، تبریز، شیراز و بوشهر، در زمینه پست بین‌الملل هم فعال بودند. با افزایش فعالیت سازمان پست، در سال ۱۸۹۸م / ۱۲۷۷ش، بالاخره وزارت پست تشکیل شد، اما بخش مهمی از اختیارات مربوط به این وزارتخانه، در قالب امتیاز به دولت‌های استعماری واگذار شده‌بود.
در سال ۱۹۰۲م / ۱۲۸۱ش، چهار سال قبل از پیروزی انقلاب مشروطیت، ۲۷ بلژیکی به استخدام اداره گمرک و پست ایران درآمدند که «مسیو نوز»، هم او که چند سال بعد انتشار تصویرش در لباس علما جنجالی به پا کرد و به قولی، سبب آغاز مخالفت‌های منجر به شکل‌گیری مشروطه شد، جزو آن‌ها بود. حضور بلژیکی‌ها در سازمان پست ایران، نظم آن را افزایش داد. دلیل این انتظام، البته ریخته شدن درآمد سرشار پست به جیب اجانب بود و گرنه دل اروپایی‌ها برای ایرانیان نمی‌سوخت.
در همین دوره، «موسیتور»، یکی از مستشاران بلژیکی اداره پست که بعد از جدایی این سازمان از گمرک، استخدام شده بود، قوانینی مدوّن برای سازمان پست ایران تدوین کرد که در دوره‌های بعد، شالوده اصلی مقررات پستی کشور ما را تشکیل می‌داد.
این مقررات در سال ۱۹۱۶م / ۱۲۹۵ش، در بحبوحه جنگ جهانی اول و قحطی بزرگ در ایران منتشر شد. یک سال قبل از آن، طبق گزارش «موسیتور»، ۱۹۳ دفتر پستی در سراسر ایران فعالیت می‌کرد که طی یک سال، چهار میلیون نامه و ۲۰۰ هزار بسته را جابه‌جا کرده‌بودند.
به این ترتیب، پست ایران شکل و شمایل جهانی پیدا کرد و تا امروز، به فعالیت مؤثر خود ادامه داده‌است. امروزه پست ایران، سازمانی با خدمات گسترده و متنوع است که با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، خدمت‌رسانی‌های جدیدی را برای مشتریان خود تعریف می‌کند.
انتهای پیام
